พระนครคีรี เป็นพระราชวังในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นตั้งแต่ พุทธศักราช 2402 ประกอบไปด้วย หมู่พระที่นั่ง ตำหนัก และอาคารต่าง ๆ ซึ่งสร้างด้วยไม้ อิฐ และปูน เมื่อพุทธศักราช 2426 ภายหลังจากที่พระราชวังสร้างแล้วเสร็จ 24 ปี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้า ฯ ให้ทำการบูรณะพระนครคีรีทั่วทั้งบริเวณ ด้วยทรงมีพระราชประสงค์จะใช้เป็นที่ประทับแปรพระราชฐานพักผ่อนพระอิริยาบถ และเพื่อใช้รับรองพระราชอาคันตุกะ เป็นการบูรณะซ่อมแซมพระราชวังแห่งนี้เป็นครั้งแรก ทว่าหลังจากปลายพุทธศักราช 2426 นั้นก็ไม่พบหลักฐานการบูรณะอีกเลยมีเพียงการตกแต่งและดัดแปลงพื้นที่บนพระที่นั่งเพชรภูมิไพโรจน์เพื่อรับรองพระราชอาคันตุกะเมื่อต้นพุทธศักราช 2453 เท่านั้น หลังจากนั้นพระนครคีรีก็ร้างไป ไม่มีเจ้านายเสด็จมาประทับ จนกระทั่งเมื่อพุทธศักราช 2496 พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชฯ บรมนาถบพิตร พร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินเป็นการส่วนพระองค์ ทอดพระเนตรเห็นความรกร้างขาดการดูแล หมู่พระที่นั่งและอาคารต่าง ๆ ล้วนแต่ชำรุดทรุดโทรมตามกาลเวลา เช่น สีหมองมัว มีคราบราและตะไคร่น้ำขึ้นทั่วไป อาคารบางหลังเหลือเพียงเสาหรือผนัง หลังคารั่ว ปูนเปื่อยยุ่ย ผุกร่อนและอาคารหลายหลังพังทลายลงในที่สุด พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชจึงมีพระราชดำริให้บูรณปฏิสังขรณ์พระนครคีรีขึ้นให้คงสภาพดังเดิม
กรมศิลปากรได้ดำเนินการสำรวจ และประกาศขึ้นทะเบียนพระนครคีรีเป็นโบราณสถานสำคัญของชาติ

เมื่อวันที่ 8 มีนาคม พุทธศักราช 2478 กำหนดเขตโบราณสถานไว้ทั้งภูเขา รวม 3 ยอดเขา และประกาศขึ้นทะเบียนพระนครคีรีเป็นโบราณสถานสำคัญของชาติ เมื่อวันที่ 8 มีนาคม พุทธศักราช 2478 กำหนดเขตโบราณสถานไว้ทั้งภูเขา รวม 3 ยอดเขา และกั้นเขตบริเวณโดยรอบพระนครคีรีออกไปจากตีนเขาอีก 20 เมตร และเมื่อกรมศิลปากรได้รับงบประมาณจึงดำเนินการบูรณะพระที่นั่งและอาคารบางส่วน นับเป็นการบูรณะครั้งใหญ่ของพระนครคีรีเป็นครั้งที่ 2 การบูรณะครั้งที่ 3 ได้ดำเนินการขึ้นเมื่อพุทธศักราช 2524 – 2530 กรมศิลปากรได้จัดทำโครงการเสนอแผนทำนุบำรุงส่งเสริมศิลปวัฒนธรรมเข้าในแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ฉบับที่ 5 ชื่อโครงการอุทยานประวัติศาสตร์พระนครคีรี เมื่อกรมศิลปากรบูรณะพระนครคีรีแล้ว ได้ประกาศจัดตั้งเป็น พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ  พระนครคีรี เมื่อวันที่ 27 สิงหาคม พุทธศักราช 2522 เป็นพิพิธภัณฑ์ประเภทแหล่งอนุสรณ์สถาน และรัฐบาลกำหนดให้เป็นโครงการเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว (พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชฯ บรมนาถบพิตร) เนื่องในพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 5 รอบ วันที่ 5 ธันวาคม พุทธศักราช 2530 และพระราชพิธีรัชมังคลาภิเษก วันที่ 2 กรกฎาคม พุทธศักราช 2531 เมื่อดำเนินการแล้วเสร็จพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร เมื่อครั้งดำรงพระอิสริยยศที่สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชดำเนินแทนพระองค์ ทรงเปิดอุทยานประวัติศาสตร์พระนครคีรี พร้อมทั้งบรรจุพระบรมสารีริกธาตุในองค์พระธาตุจอมเพชร เมื่อวันที่ 20 กรกฎาคม พุทธศักราช 2532